MAT.04 - Hiria eta espazio publikoari buruzko hausnarketak

"Observatori d´Antropologia del Conflicte Urbá"-k argitaratutako artikulu baten inguruan hausnartuko dugu sarrera honetan:

El discreto encanto del "espacio público". Privatización, turistificación y expulsiones en la era de Trias.

"A raíz de esta perspectiva, el espacio no puede ser entendido como un objeto estático atrapado en su forma arquitectónica, sino como un proceso intrínsecamente dinámico y, por lo tanto, sujeto a todo tipo de contradicción, recorrido por un sin fin de conflictos y repleto de ideologías y relaciones de poder. Esto implica el reconocimiento de la existencia de las experiencias tanto individuales como colectivas del espacio y la elaboración de modelos de apropiación espacial antagónicos. Sin embargo, parece que el discurso político actual se empeñe en confirmar la conceptualización sublimada de un “espacio público de calidad”, gratuitamente privado de toda estructuración jerárquica, abstraído de cualquier tipo de práctica de dominación, y que no contempla el conflicto ni el consumo, ni mucho menos el control social. Un espacio ilusorio donde sólo cabe la paz, la tranquilidad, la ausencia del conflicto, y que pretende encarnar y materializar cualquier ideal de democracia, civismo o ciudadanía. Ligado a ello, el urbanismo funcionaría como un conjunto de conocimientos, saberes, prácticas y discursos organizados desde instancias de poder que organizan la ciudad confiriendo al espacio la movilidad económica necesaria para asegurar y mantener su condición de mercancía."

Espazio publikoa ez da soilik bolumetrikoki, estetikoki eta estrategikoki, hau da, arkitektonikoki, kontuan hartu behar, baizik eta egunero biztanleen aktibitate, harremanak eta fenomenoak jasotzen dituen eszenatokia baizik. Hiria objektu bat bada, hiritarra bizitza puroa da. Espazioaren kudeaketa eta erabilera desberdinek nolabaiteko konfliktoak azaleratu ahal ditu.

Espazioa ez da objektu estatiko bat, forma arkitektoniko batean barruan gordeta, baizik eta kontradikzioz osatutako prozesu dinamiko bat. Horregatik espazio hauek beste era batera ulertu, kudeatu eta diseinatu behar dira, bake, hiritartasun eta lasaitasunez elkarbizi ahal izateko.

Azken finean, botereek espazio publikoa menperatzen dute eta erabiltzaileari modu batean edo bestean erabiltzera behartzen diote. Alde batetik, merkantzia espazioa dugu, eta bestetik espazio bizia. Erabilera eta kontsumoaren arteko eztabaidaren aurrean gaude.

Oro har, espazio publikoa gizartea kontrolatzeko edo menperatzeko erreminta bat bezala ikusten dut, horren erabilerak zenbait baldintza betetzeak eragiten digulako, arau eta ekarbizitza batzuen barne mugatuta.

Euskal Herriko dorretxeak - Gipuzkoa

Konposizioa II irakasgaian Mikel Rankin eta biok Euskal Herriko dorretxeei buruz egindako lan bat zuekin

partekatu nahi dug. Gai interesgarria eta mamitsua dela uste dugu eta pena merezi du erakin tipo hauen historia, ezaugarriak eta zergaitiak zabalt Diapositiba bidezko PDF aurkezpena ere lagatzen dizuegu hemen azpian:

IRUDIAK / IMÁGENES

Zergaitik eraiki ziren?

Leinu gerrak edo bando gerrek motibatuta. Zerk eragin zuen bandoko gerrak? Behe Erdi Aroan krisi ekonomiko larria batek Europa Okzidental osoa suntsitu zuen. Honen lehen biktimak landa kapareak edo hidalgoak izan ziren. Honek eragingo zuen bizi kalitate mailaren murrizketa eta irispen ekonomikoaren murrizketa. Ondorioz, noblezia atal honek bere ondasunak ugaritzeko ekintzak gauzatuko ditu edozein medio bide.

Horrela indarkeriara joko dute, jende arrunten eta beste familien kontra egiten. Estrategiari dagokionez, bando edo klanetan biltzen ziren indar gehiago edukitzeko. Horrela, Ganboatarrak eta Oinaztarrak, bi bando nagusi, sortu ziren. Gatazka hauek Bizkaian eta Gipuzkoan eman ziren neurri handienean.

Era honetan, defendatzeko fortalezak eraiki zituzten. Eraikin hauek funtzio militarra edukitzeaz gain, ez dute uko egingo funtzio agropekuarioari eta egoitza erabilerari. Gainera, dorretxea boterearen ikur bat bezala funtzionatzen zuen.

Nork eraiki zituen?

Bizkaian adibidez: Bizkaiko Foru Zaharrean baimena ematen zen Bizkaiko Kapare orori ‘casa fuerte’ (Funtzio militarra) eta ‘casa llana’ (Baserri arrunta) bat eraikitzeko. Foru berrian, berriz,  bizkaitarren kaparetasun unibertsala aldarrikatzen da eta bizkaitar guztiei baimentzen zaie etxe mota hauek eraikitzea.

                      

    

Dorrearen funtzioak

-Dorrea gotorleku bezala: Erabilera nagusia zen, logikoa den bezala. Funtzio militar hau zuzenean baldintzatuko du eraikin hauen estetika. Bertikaltasuna edukiko dute, jaurtiketa eremu handiago bat edukitzeko. Horma lodiak, luzera gutxikoak, dorrearen oreka eta estabilitatea altueraren ondorioz arriskuan ez jartzeko. Hermetikotasuna, zirrikitu eskasekin,  aurkakoen proiektilak barrura ez sartzeko. Normalean eraso txikiak ziren, eta horietatik babesteko oso erreza zen dorrearen ezaugarriak direla eta. Erresistentzia pasibo bitartez defendatzen ziren eta eraso arrakastatsu bat edukitzeko aukera bakarrak sorpresa faktorearekin ematen ziren. Azkenan, dorreak disuasio elementu bezala funtzionatzen zuten.

-Dorrea egoitza bezala: Beste eraikin militarretatik bereizten duen funtzio nagusia da. Gazteluetan, adibidez, egoitza behar minimo batzuk betetzen ziren, behin behineko egonaldientzat. Dorrea, berriz, familia baten behin betiko etxebizitza zen, beraz, egoitza izaera funtzio militarrarekin egingo du bat eraikinaren morfologian. Horrela, barrualdean altzariak egon ohi zen, eguneroko objektuak: kutxak, arkak, arkoiak, mahaiak, mahai finkoak, aulki indibidualak, banketak, oheak, kandelekua, arroa… Askotan, dorrearen hormak gordeleku bezala erabiltzen zen alazena-armairu batzuen bitartez. Suari dagokionez, losa baten bidez zorutik aldentzen zen eta ontziak pertxa edo mentsula birakor batean eskegitzen zen. Kea zuzenean goiko solairura ateratzen zen, inolako kondukziorik gabe. Sistema hau hasiera-hasierako baserri batzuetan mantentzen da. Dorretxe garatuenak hormako tximinia zuten, baina ez zeuden janaria prestatzeko zuzenduak, baizik eta gela garrantzitsuenak berotzeko.

-Dorrea ustiapen ekonomikorako zentru bat bezala: Botere zentruaren egoitza administratiboa izango zen. Bertatik ondasun guztiak kontrolatuko dira. Liburuak, aurrekontuak eta dirua bertan gordetzen ziren. Familiaren menpe lan egiten zuten langileei soldata ordaintzen zitzaien, diru, fabore edo trukaketa bidez. Familia hauek ere laborantza lurrak zituzten (Adibidez, Arabako lautadan zerealak ekoizteko lurrak antuzanoekin inguratzen ziren).

-Dorrea jauntxo zentro eraginkor bat bezala: ia Bizkaiko gizarte guztia plano edo maila bera zuen, biztanleria gehiena kapare izena baitzuen. Hau areagotu egin zen Bizkaiko Foru Berriarekin. Honetan kaparetasun unibertsala aldarrikatu zen. Ondorioz, biztanleria osoa plano berean geratuko zen. Horrek eragingo zuen hierarkia bat antolatzea, non dorretxean bizi zen familia horren senide nagusia edo zaharrena bere boterea inposatuko zuen errekurtso desberdinak erabiliz. Hau da, jauntxo feudal bezala funtzionatuko dute eta inguruko biztanleria menperatzeko baliabideak erabiliko dituzte: soldatak, abusoak, diezmo esleipena, zergak, korbeak, nolabaiteko ahalmen juridikoen esleipena…

-Dorrea ikur bat bezala: Esan bezala, gizartean osatu zen hierarkia horren goiburua dorrea zen. Dorrea eta bertako familia. Dorrea esanahi konnotatiboz betea zegoen, baina estetikarekin ere inposizio hori areagotzea bilatzen zen: altuera, sendotasuna… Jauntxo askok estetika militarra egoitzaren gainetik nabarmentzea nahi zuten, gaztelu bat balitz moduan, inposaketa sentsazioa areagotzeko. Dorrea landaz ingurtauz, berezko “Jauntxo dignitatea” inposa ahal zaio.

Kokapena

Eraikin hauen funtzio nagusiena militarra bazen, suposatzekoa da babesteko helburua betetzearekin leku estrategiko eta irisgarritasun zaileko guneetan eraikitzen zirela. Hala ere, ez zen horrela kasu gehienetan. Zergatik? Faktore ekonomikoa estrategikoa baino garrantzitsuagoa zelako.

Horrela, botere zelulak osatzen zituzten dorrearen inguruan. Zelula honi “jauregia” izendatzen zuen Caro Baroja historiagilea. Askotan dorre batzuk biltzen ziren, adibidez ibai baten inguruan, botere zelula menderaezinak sortuz. Kasu honen adibide argia da Sopuertako ‘El Carral’ auzoa.

Botere zelula hori osatzen zituzten elementuak hauek izango ziren:

-Ibaia: Elikagaiez hornitzen zuen biztanlegoari, eta errotak mugitzeko balio zuen, baina baita ere foso natural bat bezala funtziona zezakeen.

-Zubia: Ibaia gurutzatzeko noski, baina kanpotar batek erabiltzerakoan diru sarreren iturria suposatzen zuen ere, “pontazgo” izeneko zerga batekin.

-Presa, errota eta galdategia: botere industriala zuen, elikagai asko erosteko beharra murrizten zuena. Honetan ekoiztutako produktuekin ere komertzializatu ahal zen. Armak fabrikatzeko gunea zen ere.

-Ermita: Botere erlijiosoa ematen zion Jauntxoei eta askotan diru sarrerak edukitzeko balio zuen.

-Dorrea: Botere militarraren sinbolo nagusiena, baita bizitzeko leku seguruena ere.

-Landa eremua: Zuhaitz eta nekazal lurrak. Bertan eskuratzen ziren bestelako beharrezko elikagaiak. 

Zelula honetan parte hartzen zuten elementuak zirela eta, modelo sozio-ekonomiko autosifiziente bat gauzatzen zen. Honen helburua beste familien baliabide eta iturrien menpe ez egotea baitzen. Modelo honen adibide argiak dira: El Pobal, Muskiz; Bolumburu, Zalla; Bengolea, Gizaburuaga; eta Gaztelu, Artean.

Kasu gutxi batzuetan, botere zelula horretan interes ekonomikoa estrategikoarekin konbinatzeko saiakerak daude: Madariaga Busturian, Ondiz Leioan edo Muxika.

Interes estrategikoan soilik oinarritzen diren zenbait adibide daude ere: Montalba, Mendatan; Salcedo de la Jara, Güeñes; Loizaga gaztelua, Galdames.

Azkenik, hiribilduetan, harresien barruan edo kanpoaldean eransten ziren dorre tipologia zegoen, non jabeek lekuaren bizitza ekonomiko eta sozialean parte hartzeko aukera ematen zuen. Batik bat, Lekeition geratzen diren batzuk edo Bilbon desagertutako beste zenbait.

Morfologia orokorra

Dorreen erabilera nagusia militarra zen, baina ez zuten inoiz funtzio agropekuarioari eta egoitza erabilerari uko egin.

Eraikin hauen ezaugarri nagusia hormen lodieran datza. Hauek ez ziren inoiz metro bat baino gutxiagokoak, ezta 2 metro baino gehiagokoak. Hasieran zuhaitzen enborrez eraikitzen ziren, baina suteak zirela eta, material erresistenteagoak erabiltzera pasa zen. Hala nola, harlanduzko harria eta apareju gotikoa erabiltzera pasa zen, leiho, ate eta ertzetan. Gainerakoa harlangaitz gogorraz egiten zen. Hala ere, dorre batzuk osotasunean harlanduz eginak daude (Martiatu Erandion, Lezama, Lariz Berrizen…).

Normalean ez zuten zimendurik baina 15 metroko garaiera hartzen zuten gehienak, batzuk 20 metro eta guzti edukiz (Salcedo de la Quadra, Güeñes). Gure egunetara dorre askok moztuta ailegatu dira, hau da, garaiera moztu zitzaien, 1457. urtean Enrique IV-ak, bandoen arteko liskarrez kokoteraino, hauek moztea ordenatu zuelako. Urte batzuk geroago, bakearen aldeko intentzio berarekin, Errege Katolikoek hauen konstrukzioa debekatu zuten.

Bero galerak eta aurkakoen proiektilak ekiditeko leiho gutxi ikusiko ditugu, eta ez oso handiak. Irekiduren distribuzioa orokorrean eskema bera jarraitzen zuen:

-Behe solairuan, non kuadra, biltegia eta zaintza gorpua kokatzen zen, aspillera gutxi zeuden. Soilik XVI. Mendetik aurrera solairu hau ate batekin irekitzen zen, erdi puntukoa, edo ojibala XV. Mendean gauzatzen bazen.

-Lehen solairura igotzeko harrizko eskailera edo patin baten bitartez gauzatzen da. Sarrera nagusi hau, apuntatua, armarria du giltzan. Solairu honetan leihoren bat egon ahal zen, aspillera askorekin. Orokorrean solairu honetan sukaldea eta logelak kokatzen ziren.

-Bigarren solairua, garaiena izateagatik, gune seguruena izango da. Hori dela eta, egoitza gunea ezarriko da. Saloi handi bat non familia batuko zen. Bertan ekitaldiak eta festak antolatzen ziren. Solairu honetan jada leiho gehiago jarri ahal direnez, iluminazio eta aireztapen hobeago bat ahalbidetzen da.

-Amaitzeko 4 isurialdeko estalki bat kokatu ohi zen. Almena, kresta, eskaraguaitak.. erabiltzen ziren dorrea estetikoki errematatzeko.

Leihoak eta irekidurak egur gogorrez edo burdin forjatuz eginak zeuden. Dirudienez, beheko solairuen erdialdean egurrezko poste bat jartzen zen, non bi karrera gurutzatuak lagatzen dira. Hauek forjatuen entramatu eta habexka guztiak eutsiko dituzte. Egurrak harrizko karga hormetan enpotratuko dira.

Eraso orotik babesteko defentsa bikaina suposatzen zuten. Hori dela eta, Gaztelu gutxi ikusiko ditugu Bizkaian, beharrezkoak ez zirelako. Dorre gutxi inguratu ziren harresi batez, foso eta zubi altxagarri batera.

Bakea ailegatzen zen heinean, XVI. Mendean, beste dorre mota batekin egiten dugu topo. Egoitza erabilerari garrantzia gehiago ematen zen hauetan, funtzio militarra bigarren plano batean geratuz (Adibidez: Muxika, Antxia Markinan, Muntzaraz Abadiñon, edo Casas Blancas y Arbieto Orduñan). Bakea ez zen gautik egunera eman, hortaz, elementu militarrak ohikoak izaten jarraitu zuten. 

Denbora aurrera egin zuen eta tipo berri bat agertu zen: Jauregi-dorreak. Hauetan egoitza erabilera erabat inposatu zen morfologian. Jada existitzen ziren dorretxe askotan aldaketa hau eman zen ere, eraberritze batzuen ondorioz, jauregi txiki eta xume batzuetan bilakatuz. Berpizkundezko ate eta leihoak eraiki zituzten. Hau geratu zen, batik bat, Mendexako Leagin, Gizaburuagako Bengolean, eta Durangoko Lejarzan.

Beste zenbaitetan, dorrea ez da hainbeste aldatzen, alboan jauregi bat erantsi baizik (Oxirando Gordexolan, Plaza Markinan, Bolumburu Zallan).

Oraindik, tipo aldetik erdiko bidean geratuko diren dorreak altxatu ziren, etxe militar eta baserrien artean. Eskailera bideko sarrera, aspillerak, forma kubikoa eta apareju gotikoa mantenduko dute baina askoz irekiagoak izango dira. Adintelatutako irekidurak anitzak izango dira. Funtzio agropekuarioa edukiko dute gehienbat. Estilo honen adibideak izango dira Zeanuriko Akeuri, Aranguren Orozkon, Gaztelu Artean eta Karrantzako Esteban Deuna.

Motak

-DORREAK: Multzo garrantzitsuena da, bai numerikoki bai kualitatiboki. Hauek tipo puroenak izango dira, militar- eta egoitza- erabilerak uztartzen dituena. Aipatzekoa da gaur egun mantentzen diren dorreak modernoak direla gehien bat, hasierakoak denboran iraun ez dutelako.

-Egurrezko dorreak edo kadalsoak: Hasierakoak ziren eta oso anitzak izan ziren. Garai horretan jada harria erabiltzen zen eraikin batzutan, batez ere elizetan. Horregatik, hasierakoak ez ziren egurrarekin egiten arkitektonikoki harriarekiko jakintza faltagatik, baizik eta egurraren merketasunagatik. Gainera, egurra askoz arina da, errazagoa da lantzeko, azkarragoa da eraikitzeko eta naturatik hobeto ekoizten den materiala da. Modu honetan, garaiko dorre gehienak egurrezkoak ziren. Harrizko dorre batzuekin elkar bizi zuten, kapare dirudunagoren propietate zirenak. Guztiak behera bota ziren denboran zehar, batez ere suteak zirela eta. Horregatik ez dugu informazio askorik bere itxuraz. Idatzi gutxitan deskribatzen ziren. Seguruenik garaiko harrizko dorreen antzeko itxura edukiko zuten

-Harriz egindako lehen dorreak: Aipatu dugun bezala, hasiera batean egurrezko dorreekin elkar bizi zuten. Progresiboki inposatuz joan ziren, suteen aurkako erresistentzia zela eta. Hala ere, ez dago oso argi arrazoi nagusiena hori izatea. Izan ere, harrikoak askoz garestiagoak ziren, eta berreraikitzeko ere garestiagoak ziren egurrezko batekin alderatu. Dena dela, familien ekonomiak gora egin zuten, botere adkisitiboa handituz. Gainera, harriak hobeto erantzuten zuen klimaren gorabeherei eta material nobleena bezala ikusten zen. Ondorioz, harrizko arkitekturaren eduki sinbolikoa izan zen aldaketa horren aitzindaria. Hormen lodierari dagokionez, ez ziren hain lodiak erasoei aurre egiteko baizik eta dorrearen egonkortasuna bermatzeko. Honen hasierako adibide bezala San Martin de Muñatones dorre famatua dugu, gaur egun mantentzen dena. Honen neurriak: 11x11x20m eta hormen lodiera: 1,10 metro.

-Gela duten dorreak: Modelo erabilgarriena izan zen. Hasierako harrizko dorreen garapena dira. XV mendearen bigarren herenean eman ziren lehen aldiz. Hauek nabarmentzen dira azken solairu bat gehitzeagatik, egoitza erabilerara zuzenduta. Muñatones dorrean eraberritze bat egin zen sala jasotzen duen beste solairu bat egiteko, eta 110cm-tatik 280 cm-tara pasa zen bere hormetan. Dudarik gabe, teknikan perizia falta dela eta eman zen halako desproportzio konstruktiboa. Dorre mota honen kokapena halabeharrezkoa da, ez zuen kriteriorik jarraitu. Banoak era irregular batean banatzen ziren fatxadatik, soilik arrazoi funtzionalei erantzuten. Aspillerak ere irekitzen ziren, baina dudan jartzen da hauen funtzio militarra. Barne egitura egurrezko eskeleto bat zen, bata bestearen gainean lagatuak. Barne distribuzioari dagokionez, barne banaketak zeuden, batez ere azken pisuan, sala ‘jaunen kamaratik’ aldentzeko. Kasu berezi bezala, bi kasutan eman zen egurrezko estrukturak gehitzea, dorrearen hedapen gisa (Muñatones eta Traslaviña).

-Gelarik gabeko dorrea: Orokorrean gelak dituzten dorreen berdinak dira, azken solairua izan ezik. Azken solairua, sala eduki zuen hori, kamarote aireztatu batez ordezkatzen da. Aireztapen hori aspillera batzuen bitartez burutzen zen. Hauek haranen puntu sakonenetan kokatzen ziren normalean.

-JAUREGIAK: Bakea etorri zen pixkanaka pixkanaka eta dorreen erabilera militarra murriztuz joan zen. Horrela, luxuzko egoitza tipoan bilakatu zen, kapare dirudunentzat. Elementu militarrak dezente murriztuko dira eta geratuko direnak zentzu estetikoa soilik edukiko dute.

-Dorre-jauregiak: Hauen kokapena bide eta ibilbideen trazadurara mugatuko da. Oina erabat laukia izango da, dorreen antzekoa, baina altueran askoz baxuagoak izango dira. Izan daiteke hau gertatzea lehen aipatutako Enrique IVaren debekuan. Bolumetria zanpatuxea edukiko du, beraz. Elementu dekoratiboei dagokionez, hauek garrantzia hartuz joango dira. Hauek almenatuak eta armarriak izango dira gehienezko kasuetan.

-Jauregi zabal sinpleak: Aurreko tipoaren garapena da. Ildo beretik jarraituta erabilera militarrak gero eta atzerago uzten dira. Altuera galduko dute eta geroz eta zabalagoak izango dira, bizi espazio gehiago lortuz. Hauek haranen puntu sakonenetan kokatuko dira. Patin izeneko eskailera mantenduko dute. Proportzioei dagokionez, zabalera pixka bat handiagoa izango da. Orientazioa Ekialde eta Hego Ekialdekoa izango da fatxada nagusian. Pista batzuk eraikin tipo hauek Ingalaterrako ‘bastle house’-kin alderatzen ditu. Baliteke, garaiko Euskal Herriak Ingalaterrarekin edukitako komertzioaren ondorioz influentzia horiek mugitzea eta hauek tipo hau eragitea.

-Jauregi zabal mediterraneoak: Aurreko jauregi tipoetan funtzio agropekuarioa mantzentzen zen. Azken hauetan, mediterraneotan, erabilera agropekuarioa ezabatzen da eta egoitza funtzioa edukiko dute soilik. Kokapena ibilbideen trazaduraren araberako izango da. Estalkia normalean bi isurialdekoa da: isurialde bat fatxada nagusira emango du eta bestea atzeko fatxadara.

Elementu militarrak

Nahiz eta dorrearen potentzia militarra pasibitatean oinarritu, ere existitzen ziren izaera aktiboko elementuak. Hormen loditasuna, erresistentzia eta dorrearen altuera izango dira elementu pasiboetan nagusienak. Aktiboetan:

-Aspillerak (edo saeterak): Hauek oso ugariak ziren fatxadan zehar. Eraikitzeko elementu errazena zen.  Zirrikitu estu eta luze batzuk ziren, geziak eta lanzak barrualdetik botatzeko balio zuen, baita barrutik kanpoaldean gertatzen zena ikusteko. Zirrikitu horiek dintel batekin salbatu egiten ziren.  Zirrikitu estua izanik, aurkakoen erasoen bitarteko arma jaurtiketetan oso zaila zen bertan asmatzea. Barrualdera zirrikitua ireki egiten zen, alboko hormak diagonalak baitziren fatxadarren planoarekiko. Honek laguntzen zuen mugikortasun-, bisio- eta tiro-eremu hobeago bat edukitzera. Hala ere, nahiko zaila zen era bikain batean jaurtitzea. Kanpoko irekiduraren zabalera 10-15 cm-koa zen bataz beste. Gurutze forma zituztenak baleztak hobeto erabiltzeko modifikatu ziren, eta su-armekin aritzeko tronera izeneko zulo handiago bat irekitzen zitzaion aspillerari.

-Almenak eta almenatuak: soldaduaren babeserako Horma zatiak ziren. Estalkietan, terrazetan edo kamaroteetan kanpoaldearekiko jartzen ziren horma zatiak dira. Honek ahalbidetzen zuen soldaduek armekin jaurtitzeko ateratzea, eta tiro egiten ari ez denean atzealdean izkutatzea.

-Eskaraguaitak edo garita angularrak: Askotan almenatuak bloke aterakor batzuk zituzten erpinetan, zilindro formakoak. Parapeto batzuekin babesten ziren eta soldatuen bisio- eta tiro-eremua areagotzeko balio du. Hala ere, elementu honen helburu nagusia dorrea dekoratzea zen.

-Ladronerak: irakite likidoak botatzeko balioko zuen halako bloke aterakorra, balkoi baten modura. Baina ez zuen erabilera militar askorik. Gehienetan letrina bezala erabiltzen ziren eta funtzio ornamentala zuten estrategikoa baino. Mentsula erraldoi batzuetan apoilatzen ziren eta normalean hauek eskalonatuak izan ohi ziren.

-Kadalsoak: Dorretxean eta harresien goikaldean jartzen zen egurrezko kobertizo aterakorrak. Hegalean zeuden eta zuloak zituzten forjatuan armak bertikalki jaurtitzeko edo tiro egiteko.

-Harresiak eta barrerak: Kasu eskas-eskasetan erabili dira dorretxetan. Dorretxea babesteko kanpo-geruza bat zen.

-Fosoak eta kabak: Harresien aurrean egiten zen hustulan perimetroa. Fisikoki lurrak eta dorretxea babesteko eta konexioa okertzeko balio du. Metro bateko zabalera zuen eta 1,5 metroko sakonera. Urez betetzen zen.

-Beste elementu militar batzuk: taulatuak, jaurtitzeko objektuentzako; matakanak, elementu aterakor batzuk; eta Askotan eskaileren aurrean jartzen ziren aurre-hormak, baita ere arma-patioetan (hala nola: Portugaleteko Salazar dorrean, Salcedo de la Quadra Gueñesen, edota Albiz Mendatan).

Elementu formalak - erreferentzi kronologikoak

-Banoak: Gama sorta handi bat aurkitu ahal dugu, zorrotzetik adintelatura doana.

Hutsarte mota zaharrena zorrotza da, gotikoa. Hauen agerpena XII. eta XIII. mendean ematen da eta hauen erabilera XVI. mendera arte luzatuko da. Zaila da, beraz, dorre bati elementu hauek behatuz data jartzea. Hala ere, dirudienez garapen txiki bat eman zen bano hauetan: Hasieran estuagoak ziren, gezia asko markatuz (XV. Mendera arte); gero zabalagoak egin ziren, irudi kuadrangularrago bat emanez (XVI. mendekoak). Leihoei dagokionez, handiagoak ziren soilik irekidura zorrotzak dituen eraikinetan. Bestalde, bano mota gehiago konbinatzen dituzten eraikinetan txikiagoak direla ematen du.

Leiho jeminatuetan ez da eboluziorik somatzen. Hauek eskasak ziren dorretxetan baina erabat interesgarriak diren elementuak dira. Harlanduz egiten ziren eta aurkako bi eserleku jartzen ziren leiho alboan. Hormaren hustutzearen ondoriozko elementua da.

Hutsarte gotikoekin garapen gotikoa dituzten bestelako elementuak aurkitu ahal ditugu. Gotiko berandukoak, XV. Mendearen amaieran agertu ziren bano trilobulatu-taz ari gara. Orokorrean ez ziren horrelako asko eman. Gipuzkoan batez ere eraiki ziren bano hauek.

Bano konopiala presentzia gehiagokoa da. Penintsula osoan eman zen Errege Katolikoen erregealdian. Honen loraldia 1500 urtetik 1525. Urtera eman zen.

Errege Katoliko estiloko bano mota nagusienak lerrozuzen beheratua, eskartzanoa eta karpanelak dira. Arkitekturan, oro har, Hasieran soilik portadetan erabiltzen ziren, eta gero leiho eta ateetan ere jartzen hasi ziren.

Berpizkunde garaiari dagokionez, erdi puntuko arkua zen arrakastatsuena. XV mendeko amaieran agertzen da eta XVI. Mendean nagusitu egin zen beste banoei inposatuz.

Bano adintelatuak eskasak izango dira Erdi Aroan, era isolatu batean behintzat. XV mendean agertzen dira gure artean, nahiko goiz, erdi puntuko arkuak baino lehen. Askotan dintela mentsula batzuen gainean apoilatu egiten da.

Erabilera militarreko banoei dagokionez ez dute garapenik eduki denboran zehar (aspillerak, tronerak…).

-Elementu dekoratiboak: Bizkaian ez ziren horrelako askorik eman. Gipuzkoan bai ordea.

Errekurtso erabilena banoen ertzen biselatua eta nazelatuak dira. Nazelatuen oinarrietan askotan billetillo zilindrikoak jartzen ziren. Penetrazio oinarriak dituzten baketoiak zitutezten ertzak ere erabiltzen ziren.

Batzutan ertzetan, alfeizarretan eta hauts-gordelekuan izaera geometriko edo begetaleko motiboak dituzten taillak egiten ziren. Poemak, animalien irudiak eta sinboloak ere arruntak ziren.

Gandorra lerroak ere erabili ziren, jada desagertuak direnak. Hauen adibide gutxi aurkitu ahal genituen dorretxetan (Sestao).

-Armarriak: Ez digute lagunduko dorretxearen datak lortzeko. Aldrebes. Banoen datak erabiliz harmailen garaia aterako dugu. Armarriak anitzak izan ziren, batez ere Enkarterrietan. Normalean grabatu xumeak ziren eta horien barruan armak irudikatu egiten ziren, era nahiko traketsean.

GIPUZKOAKO DORRETXEEN ANALISI ETA ADIBIDEAK

Gipuzkoako goi eta erdi aroko historia: Herri xehea

Gipuzkoako antzinako eta goi erdi aroko historia politikoa

Gipuzkoako erromatar zonaldea baskoien itsas irteerarekin itxita geratzen da. Hala ere, arkeologikoki ikertzen den heinean, gaur egun Gipuzkoa ezagutzen dugun lurraldean eragin erromatarra ustez baino handiagoa izan zela antzematen dugu. Beste ikuspuntu batetik, Bardulo izenez ezagutzen zen etnia barnealderantz zabaltzen zen, gaur egun probintziak dauzkan eremutik kanpo, arabar lautadan finkatuz.

Erromatar influentzia hau egiaztatuta geratzen da aurkitu diren aztarnei esker, Oiarso bezalako lekuetan.

Erromatar Inperioaren bukaeran, Penintsulara etorri ziren eta Pirinioak zeharkatu zuten herri barbaro guztiek gipuzkoar lurretatik egin zuten. Dena dela, landa hau trantsitu eta konkista gune izan zen bisigodoentzat, eta beranduago arabiarrentzat.

Gipuzkoar erdi aroko historia politikoa hiribilduen sorreraraino

XI. mendeko hasieran gipuzkoar landaren lehenengo idatzizko dokumentuak agertu ziren. Gipuzkoa eskualde, herrialde edo tententzia bat zela ondorioztatzen da. Gaztela eta Nabarrako erregeek gobernatzen saiatu ziren, baina tenentzien tradizioa mantendu zen.

Gipuzkoako erdi aroko espazioaren antolaketa: herri xehea

Gipuzkoar hiribilduak sortu aurretik, espazioa familia nobleen artean antolatzen zen. Lurralde antolaketa honek errege gaztelu batzuen existentzia zail ikusten zuten, hauen egitekoa lekuaren antolaketa juridiko-politikoa baitzen.

Etorkizuneko Gipuzkoa probintzia hainbat eskualde-esparruetan antolatuta zegoen, geografikoki (bailarak), etnia-linguistika arrazoiengatik, erlijio eskumen edo familia eta jaunen lurralde liskar edo borrokengatik.

Bailaren lurralderatze edo territorializazioa

Bailara kontzeptua ez da zertan geografikoa izan behar. Aldea edo bizigarri ziren lurralde multzo bat hartzen zuen, zeina haietan bizitzen zirenek euskara forma dialektikoa, ondasun higiezin, interes eta betebehar geohistorikoak, judizial ohitura, harreman sozial eta egitura politiko bat banatzen zuten.

Gipuzkoa osatzen zuten lurrek hurrengo bailarek osatzen zuten:

-Oiartzun bailara, Irun, Hondarribi, Lezo, Pasajes de San Juan, Oiartzun eta Errenteria lurraldeekin.

-Urumea edo Hernani bailara, Urumea eta Oria ibaien arteko lurraldeekin, hala nola Donostia, Hernani, Urnieta, Lasarte, Usurbil eta Orio.

-Markina bailara, Elgoibar, Placencia eta Eibar lurraldeekin. Bailara hau hiribilduen sorrerarekin desagertu egin zen.

-Iraurgi bailara, Azpeitia eta Azkoitia lurraldeekin.

- Leniz bailara, Mondragon, Gatzagak, Aretxabaleta y Eskoriatza lurraldeekin.

-Sayaz, Oria ibaiko ezkerraldetik Zumaiako mendebaldeko mugaraino, Aia-Laurgain, Zarautz, Getaria-Azkizu, Zumaia, Oiquina, Zestona, Aizarna y Aizarnazabal lurraldeekin

-Itziar bailara, Motriko, Deba eta Mendaro hartzen zituena.

-Bozue handi eta txiki bailara. Handiak Amezketa, Abalzisketa, Orendain, Ikaztegieta, Baliarrain hartzen zituen. Txikiak Villafranca, Azaga, Arama, Ataun, Beasain, Gainza, Itsasondo, Lazkano, Legorreta eta Zaldibia hartzen zituen.Alzaniako parzoneria: Segura, Zegama, Idiazabal, Ursuaran, Legazpia, Zerain eta Areriako alkaldetza.

-Zumabazarrea, Tolosaraino zabaltzen zena eta Berastegi, Eldua, Elduaien, Berrobi, Ibarra, Gaztelu, Leaburu, Oreja, Lizarra eta Belaunsa hartzen zuena.

-Erniobea, Tolosa eta Hernani hartzen zuena, Anoeta, Hernialde, Irura, Amasa-Villabona, Zizurkil, Alkiza, Larraul, Asteasu, Aduna, Soravilla-Andoain, Urnieta eta Astigarraga lurraldeekin.

-Bailara artekoak (Leniz eta Markina artean zehazki), Bergara, Anzuola-Usarraga, San Prudentzio, Elgeta eta Angiozar lurraldeak hartzen zituenak.

Gipuzkoar erdi aroa: Hiribildu burgesen sorrera

Sorreraren etapak

Gipuzkoako hiribildu burgesen sorrera lau etapatan sailkatu daiteke.

Lehenengoa (1180-1237) nabar erregeek hasita da, Alfonso VIII 1200. urtean Gipuzkoako konkistarekin eta gaztelar erregeek jarraitua. Etapa honek San Sebastian foruko hiribilduak hartzen ditu: Donostia (1180), Getaria (1200), Hondarribia (1203), Mutriku (1209) eta Zarautz (1237).

Bigarrena (1256-1310) gaztelar erregeak artilea itsasoz zabaltzeko zeukan arazoari erantzuten dio. Etapa honetan Vitoria eta itsas portuen arteko bi komunikabide zabaltzen dira:

-Segura (1256), Villafranca (1256), Tolosa (1256), Hernani (1256)

-Mondragon (1260), Bergara (1268), Itziar (1294), Azpeitia (1310).

Bi etapa hauen sorrerarekin, XIII. mendeko bukaeran bi ardatz sortzen dira, lurraldea eta komertzioa ordenatuko zituena, Vitoria hirigune izanik. Lehenengoak kostaldeko hiribilduak hartzen ditu. Bigarrenak, aldiz, gaztelar produktuak itsasoratzea bilatzen zuen.

Hirugarren etapa (1320-1347) Oiartzungo hiribilduaren sorrerarekin hasi eta Zumaiakoarekin bukatzen da. Guztira bederatzi hiribildu sortzen dira honetan, ipar-hegoalde ardatza Vitoriaraino sendotzeko helburuarekin.

Laugarren etapak (1371-1383) bost hiribilduen sorrera hartzen du: Usurbil (1371), Orio (1379), Hernani (1380), Zestona (1383), eta Urretxu (1383).

Erregetza politika berri honekin, azkenean, herri xehe gipuzkoarra desagertzen zen, eta horrekin, hidalgoen botere politiko, ekonomiko eta soziala.

Gipuzkoar Etxe-dorreak hiribilduen aurrean

Landar leinuak

Gipuzkoako antzinako biztanleak familia eta leinuetan antolatuak zeuden, eta abeltzaintzarako, nekazaritzarako eta meatzaritzarako lurralde guztia hartzen zuten. Hiribilduen sorrera baino lehenago gipuzkoar lurraldearen okupazioa ia osoa zen.

Landar leinuen kide batzuk hiribilduetara joan ziren bizitzera. Hala ere, guztiek ezin izan zuten edo ez zuten nahi hiribilduetara joan. Abeltzaintzan jarduten zirenek ezin zuten bere bizimodua alde batera utzi. Bestalde, hiribilduetara joaten ziren nekazariek bere lurren zereginak alde batera utzi behar zuten. Horrela bada, landar leinu guztiek ere ez zuten bere lurrak eta pribilegioak eman nahi izan hiribilduetara joateagatik soilik.

XIV. mendeko hasierako Gipuzkoan hainbat liskar sozial egon ziren, erregearen interesak zirela eta alde batetik; eta independentzia edo hiribildu izena nahi zuten herrien aldetik. Mendearen erdialdean, gainera, oinaztar eta ganboatarren liskarrak hasi ziren, lur eta ekonomia arrazoiengatik. Batez ere abeltzaintza eta nekazaritza aurka egin zuten.

XV. mendean zehar, bigarren bolada batean, landar leinuek hiribilduetan bere etorrera egiten dute. Asentamendu berri hauek, bai barne bai harresi kanpoaldean (batez ere kanpoaldean, baina influentzia eta kontrola izateko gertutasun nahikoarekin), etxe-dorreak edo jauregiak ezarriko dituzte, bizitza urbanoan parte hartuz eta hiribilduen ekonomia iturriak kontrolatu nahian.

XV. mendean zehar herri xehean sorturiko hidalgo eta hiribildu burgesen agintarien arteko oposizio handia sortuko da. Urbanoek lehenengo beraien bereiztea bilatu zuten landar leinuen artean. Beranduago, alfoz-eko herriak kontrolatu zituzten, landar leinuen iturri ekonomikoak gutxitzeko asmoz. Azkenean, gehiago baliotzeko interesarekin, beraien sustraietara itzuli eta hidalgoaren titulua berreskuratu zuten. Oposizio hau garrantzitsua izango da, bi taldeek bitarteko politiko eta belikoak kontrolatu nahi izango dutelako, eta beranduago produkzio eta bitarteko ekonomikoak.

Etxe-dorreek muga finkoak zituen orube geografiko bat hartzen zuten, senide nagusi edo leinu buru zeukan familia leinu edo talde bati eta etxe edo familia berdineko senide gazteagoei. Hauek mendekotasuna zeukaten familia sektore handi batean, etxe-dorrearen interespean  zeudela.

Etxe dorreen jaunak familia talde handiak ziren, hiru belaunaldi hartzen zutenak, ordezkatzeko eta sozialki eta militarki leinuari gidatzeko gizon bat beti buru zutela.

Landar leinuak ez zuten inoiz ezetzik esan errege eta eliza izateari bere interesetan. Hala ere, bai erregeak bai elizako goi hierarkia hauen kontra jarri ziren ia beti, hiribilduak babestea nahiago izan zutelako.

Etxe-dorreak: Zerrendatzea, Deskribapena eta Morfologia

Gipuzkoar etxe-dorre garrantzitsuenak hauek dira:

Aia: Laurgain

Amezketa: Jauregi Andia

Andoain: Berrospe eta Istuitza

Antzuola: Ugarte

Aretxabaleta: Arratabe, Arkarazo, Galarza eta Otarola

Astigarraga: Murgia

Ataun: Zelabehar

Azkoitia: Altuna, Balda, Etxebeltz eta Isasaga

Azpeitia: Altuna, Antxieta, Basozabal, Enparan eta Loiola

Beasain: Yarza eta Arraiaran

Berastegi: Jaundegi

Bergara: Olaso, Ozaeta, Yrizar eta Gabiria

Deba: Agirre, Alzabal, Murgia, Bañez eta Sasiola

Donostia: Okendo

Eibar: Isasi eta Unzueta

Elduayen: Sorregieta

Elgeta: Jalotza

Elgoibar: Alzola eta Zabala

Errenteria: Torrekua eta Morrontxo

Gabiria: Aguirre-Eguzkitza

Getaria: Kale Nagusia 40-42

Hernani: Ayerdi, Portalondo eta Txibilita edo Ereñozu

Hondarribia: Casadevante, Etxebeste eta Zuloaga

Idiazabal: Eztenagatorre

Irun: Urdanibia eta Aranzate

Legazpia: Lazkano, Olaetxea, Elorregi eta Vicuña

Leniz-eko gatzagak: Garro eta Elexalde

Mendaro: Lasalde, Ospaz-torre eta Carquizano

Mondragon-Arrasate: Bañez de Artazubiaga

Mutriku: Berriatua, Luardo, Etxezabal, Jauregi eta Dorre

Oñati: Garibai, Lazarraga, Zumelzegi, Olkua eta Zubiaur

Ormaiztegi: Zumalakarregi

Oiartzun: Iturrioz eta Pagoaga

Ordizia: Barrena, Zabala eta Zabale

Segura: Lardizabal, Ergoena eta Gebara

Tolosa: Atondo, Andia eta Idiáquez

Usurbil: Atxega Konseju-zar eta Urdaiga

Urretxua: Areizaga

Zarautz: Luzea, Makazaga, Parrokiko dorrea, Narros eta Portu

Zegama: Ugarte Zahar eta Aitamarren

Zerain: Jauregi

Zestoa: Lili, Portalekua, Alzolaras eta Bedua

Zizurkil: San Millan

Zumarraga: Legazpi

Zumaia: Jauregia, Olazabal eta Ubillos

Deskribapena:

Etxe-dorreek gipuzkoar gatazken historiaren kronologia parekoa dute, XIII. mendean bizitzeko mota honen hasiera izanik.  Etxe-dorreen sorkuntza landako bizimoduagatik ematen da batez ere, bideen kontrola, lur defentsa eta hiribilduen sorrera zela eta botere berriaren oposizio gisa. Hauek familia baten menpe zeuden eta sistema feudalaren antzekoa ezartzen zuten hartzen zuten lurraldean.

Morfologia:

Gipuzkoar etxe-dorreetan ez da erraza etxe-dorre eta jauregi edo gazteluen arteko limitea jartzea, askotan gazteluak fortifikatuak eta etxe-dorreak Errenazimendu garaian jauregiak izatera pasa arte eboluzionatu zuten eta.

1. Oina:

Antzinako egurrez eraikitako lehenengo etxe-dorretatik ez da arrastorik geratzen. Suposatu dezakegu lehenengo solairua harriz eraikita egongo zela, eta bizpahiru solairu gehiago izango zituela egurrez osatuak. XV. mendeko bigarren erdialdetik aurrera, eta erregearen aginduz egin zen etxe-dorreen erreketa eta gero, harriaren erabilera orokortu egiten da. Beraz, berreraikitzen diren etxe-dorreak harrizkoak izango dira.

Orokorrean oin karratu edo laukizuzenekoak dira, manposteriaz egindako horma lodiz eta harlanduzko izkinekin. Harlangintza hau oso ondo landuta dago izkina, dintel, arku eta janbetan. Berreraikitako etxe-dorre batzuk adreilua erabili zuten ere bigarren eta hirugarren solairuan. Zuloak txikiak, urriak eta altuak ziren. Ate bakar edo bi izan ditzakete. Kasu honetan, bigarrena solairu nagusian kokatzen zen, harrizko kanpo eskailera batetik sartzen zinelarik, urkamendi baten bidez defendatua. Ate bakarrak itsulapiko baten bidez defendatzen ziren, beti prest olio irakin edo berun urtua botatzeko.

2. Atea:

Ate nagusiari sarrera ematen dion harrizko eskailera ezaugarri tipiko bat da. Etxe-dorre gehienak oraindik kontserbatu egiten dute, eta beraien defentsa hobeagoa zen. Eskailera hauen defentsa egurrezko hegalen bidez egiten zen, edozein likido irakin botaz etsaien gain. Dorre osotuenetan, hegal hau eraikin osoa inguratzen zuen eta solairuko ateratzea zen  zutikoen gain ezarrita zeuden, jabaloi edo beso baten bidez indartua. Horrela sortzen zen egitura taulez edo adreiluz bukatzen zen, etsaiekin borrokatzeko gezileihoak utzirik. Adibiderik argiena eta ohikoena Zarauzko dorre Luzea da. Ate nagusia bizitzeko solairura ematen du, dependentzietan banatuta. Lehenengo eta bigarren solairua hutsarte gehiago zituen, horrela iluminazio gehiago dutelarik.

Azkeneko solairua itxura indartsuago eta belikoagoa dauka, gezileiho, almena eta dorre zelatari txiki batekin.

Behe solairuko atea zalditegietara ematen zuen, eta sukaldeetara batzuetan. Behe solairu honek soilik irekiera hau zuen, gezileihoak zituelarik defentsarako. Dorre-etxe baten barne egitura zutikoetan bermatzen ziren egurrezko habe edo karreren bidez osatuta zegoen, solairu osoa zeharkatzen zutelarik.

3. Defentsak:

Hormetan agertzen diren gezileiho eta almenak ia inoiz faltan botatzen ez diren elementuak dira. Batzuk gainera dorrea inguratzen zuen harresia ere bazeukaten.

4. Modernizazioa

Liskar eta guda garaiak bukatuta, etxe-dorreak bere hormetan hutsarte gehiago irekitzen hasi ziren; almenak desagertu ziren eta estalki baten bidez bukaera ematen zitzaien.

Adibideak

Torre-Luzea (Zarautz):

1. Geografia

Zarauzko Torre Luzea Euskal Herriko etxe-dorre prototipo ohikoena da. Zarauzko hirigune historikoan kokatzen da, Kale Nagusia-n hain zuzen ere. Bere itxura gehiago nabarmentzen da bere ipar eta ekialdeko fatxada Egaña lorategiak inguratzen duelako.

Nahiz eta gaur egun hirigunearen erdialdean kokatu, erdi aroko garaian hiribilduaren defentsen parte izan zen. Zarautz ez zituen harresirik izan, baina hiribilduaren sarrerek hainbat etxe-dorre defendatzen zituzten. Torre Luzea, zehazki, bere parean kokatzen zen Torre Motxa-rekin batera hiribilduaren ekialdeko sarrera defendatzen zuten.

Kale berdinean, kontrako mendebaldeko sarreran, parrokiaren kanpandorre bezala funtzionatzen duen etxe-dorreak defentsa lana egiten zuen Kanpandorrea bezala ezagutzen den dorrea zegoen. Mendebaldeko Trinitate kaleko sarrera Zarauztarren antzinako dorreaz defendatuta zegoen, gaur egun desagertua. Hiribilduaren iparraldeko sarrera, plazara ematen duena, Torre-Luxia-k defendatzen zuen (XX. Hamarkada hasieran botata), hegoaldekoa Makatza edo Makazaga etxeak defendatzen zuen bitartean.

Torre-Luzea eta Torre-Motxa torreek erdi aroko limite urbanoan kokatzen ziren, espazio libreez inguraturik, geroago zabalguneekin eta eraikuntza berriekin okupatuak izango zirenak. Horrela, bi dorre hauen ekialdeko espazioa plazaren fisionomia hartu zuen, XIX. mendean eta XX. mendeko hasieran eraikin publikoez okupatua geratu zena, merkatu plaza adibidez.

2. Eraikina:

Torre-Luzea Gipuzkoan hoberen kontserbatu den estilo gotikoko eraikin zibiletako bat da. XV. mendeko bigarren erdialdean eboluzionatu zuen etxe-dorre prototipoa da, etxe-dorreak jauregi urbanoetan bihurtzen hasi ziren garaikoa. Eboluzio hau Enrique IVak behartu zuen etxe-dorreen erraustearekin etorri zen, hauen elementu defentsiboak botaz.

Torre-Luzea defentsa-militar eta jauregi izaera bikoitza banatzen zuen. XV. mendeko lehenengo erdialdean eraikirik, bere jauregi izaera edo itxuragatik ez zen bota, soilik bere almenak kendu ziren, jatorriz goiko aldean zituelarik.

3. Arkitektura:

Torre-Luzera oin karratua dauka, behe gehi hiru solairuko altuera duen eraikin harlandua izanik. Eraikina ez dauka beste eraikinekin partekatzen duen mehelinarik, nahiz eta kontrakoa iruditu mendebaldeko fatxadan (alboan daukan eraikuntza bigarren eta hirugarren solairura ematen duen egurrezko eskailera estaltzeko balio du soilik).

Behe solairura dobelez eraikitako arku zorrotz batez osatutako ate baten bidez sartzen da, fatxada nagusitik, hegoaldean. Kontrako fatxadan beste arku zorrotzez osatutako ate bat dauka ere. Jatorriz solairu hau itxia izango zen, gezileihoak irekiera bakarrak izango zituelarik (gaur egun ekialdeko fatxadan mantentzen direnak). Gainontzeko hiru fatxadetan leihoak ireki dira geroago, gaur egun oraindik mantentzen direnak.

Lehenengo solairu edo solairu nagusira kanpoko eskaileratik sartzen da, arku zorrotzez osatutako beste ate nagusi batetik. Solairu nagusi honetan hainbat hutsune irekitzen dira fatxadan, zehazki, arku trilobulatuez eta sinpleez osatutako leihoekin.

Fatxada nagusian, gainera, harrizko bi espoloi agertzen dira, urkamendia hartzen zutena. Eraikinaren mehelinetan agertzen dira eta bigarren solairutik eraikinaren goiko alderaino igotzen dira. Espoloi bietan hutsarteak agertzen dira, urkamenditik pasatzeko balio zutenak behean eta iluminazioa emateko leiho bezala funtzionatzen zutela goiko aldean.

Gaur egun, bigarren eta hirugarren solairura sarrera ematen duen kanpo eskailera antzina barnealdetik zegoen, ekialdean kokatzen zen leiho txikiak iluminazioa ematen ziolarik.

Eraikin osoko perimetroa zulo-bordatuen bidez akabera ematen zaio. Hauek mentsulen bidez sostengatzen ziren, hegal bat sortuz, almenak hemen eusten zirelarik. Gaur egun lau isuriko estalki batekin ematen zaio bukaera eraikinari.

Oiartzun, Errenteria edo Irun-en horrelako adibide ia berdinak ditugu, jatorrizko izaera ia osorik mantendu duten etxe-dorreak daudelarik.

Galarza etxe-dorrea (Aretxabaleta)

Galarza elizaren alboan kokatzen da, Murugain mendian. Etxe-dorre honek Leniz bailararen zonalde handiak kontrolatzen zituen. Bere eraikuntza sei fase ezberdinetan sailka daiteke.

Lehenengo fasea jatorrizko eraikinaren eraikuntzarekin hasten da, XIV. mendearen bukaeran. Eraikin defentsiboa zen, bailaratik igarotzen zen bidea defendatzen zuena. Bigarren fasean eraikinean lehenengo aldaketak egiten dira, bere fatxada nagusia iparraldetik ekialdera egiten denean, seguruenik haizeagatik babestearren. Fase hau XIV-XV. mende aldaketan egiten dela uste da.

1429. urtean hirugarren fasea hasten da, etxe-dorrea suntsitu zuen sutea eta gero. Fase honetan dorrea berregin egiten da, lerrokadura eta izaera berdina mantenduz eta gehikuntza bat eginez, etxebizitza eta zentro militarra izango zena.

Laugarren fasea funtzio militar honen desagertzearekin dator. Hemen, etxe-dorrea Galarza familiaren ikur bihurtzen da eta erregeak agindu duen errausteaz libratu egiten da. Horrela, zurezko fatxadak kentzen zaizkio, eta solairuak harlanduaz bete, eraikina bizigarriago bihurtuz.

Hurrengo fasea familia Mondragonera bizitzera joan eta etxe-dorre hau bigarren bizitoki bihurtzen dute. Horrela, bigarren plano batera pasatzen da, eta XIX. mendean, jabe berriak iristean, baserri batean bihurtzen dute. Hori dela eta, hormak transformatu egiten dira, zulo batzuk ixten eta beste leiho berri batzuk irekitzen, iluminazio gehiago lor zezan etxebizitza.

Azkeneko seigarren fasean azken aldaketa nagusiak ematen dira. Jabeak etxebizitzan bizitzen ziren bi pertsonen artean banatzen du eraikina, bi zatitan. Gainera, gerra garaian obus batek eraikinaren kontra talka egin eta sortutako sutea eraikina hondatu zuen. Horrela, 1994. urtean berreraiki eta gaur egun daukan itxura eman zaio, hegoaldeko fatxadan galeria portikatu bat eraikiz.

Elementu arkitektonikoak aztertuz, antzematen da jatorriz ate nagusia iparraldean zegoela. Bigarren faseko aldaketarekin etxe-dorreetan hain nagusia den kanpo eskailera gehitzen zaio, fatxada nagusi berrian. Hirugarren faseko gehikuntza egiten zaionean, eraikina erdi soto bat lortzen du, jatorriz ez zeukana. Gehikuntza hau, gainera, horma meheagoekin egiten da (0.80m aurretik zeukan 1.20m-en aurrean).

Jauregi etxe-dorrea (Zerain)

Antzinako etxe-dorrea zen, zeina behe solairua harrizkoa eta gainontzekoa egurrezkoa zen. Etxe-dorreen errausketa eta gero soilik harlanduzko behe solairua mantendu zen, jatorrezko arku zorrotzaz osatutako atearekin. Horrela, bigarren solairutik gora egurrezko entramatu eta adreiluez osatu zen.

Historikoki anpliazio eta gehikuntza ugari izan ditu, gaur egungo baserri itxura izan arte. Hala ere, jatorrizko eraikinaren arrastoak badauzka, eta kontserbazio egoera onean daude.

Murgia jauregia (Astigarraga)

Egungo eraikina antzinako dorrearen izaera oso gutxi erakusten du, orubearen forman batik bat. Gaur egun jauregi bizigarri baten itxura ematen du. XV. mendean eraitsia eta XVIan jasandako suteen ondorioz egoera oso txarrean zegoen, XIX. mendean berreraiki zen arte, gaur egungo itxurarekin.

Itxura sendoa dauka, harlanduaz eguna eta irekiera handiekin. Nahiz eta dorre baten izaera ez izan hainbat influentzia nabari dira ate eta fatxadetan, batez ere eraikitze sistema edo materialetan.

Atxega etxe-dorrea (Usurbil)

Nahiz eta duen utzitako itxura izan duela urte gutxi batzuk, eraikin honek hasierako ezaugarriak mantendu ditu, eta ez da zaila izan birgaiztea, gaur egun den jatetxera. XVI. mende erdialdean jatorriko eraikina altxa zen, geroago hainbat gehikuntza eta birgaizte izan dituelarik gaur egungo jauregi itxura izan arte. Horren adibide fatxada nagusiaren dekorazioa da, sarrera bi beso dituen eskailera duelarik.

Adibide hau jauregietara eraldatu diren etxe-dorreen eboluzioa ondo argitzen du. Gizarte, ekonomia eta lurralde sistema aldatuta, etxe dorreek euren defentsa erabilera alde batera utzi behar izan zuten. Horrela, bizitoki erabilera ez zutenek bota egin ziren. Hori dela eta, gaur egun dauzkagun adibide gehienak eskakizun berri hauei aurre egiteko eraldatu ziren, hasierako ezaugarriak mantentzen dituzten etxe-dorreak oso gutxi izanik.

BIBLIOGRAFIA

- GONZÁLEZ GATO, J. AITOR (1995). Guía de las torres de Vizcaya. Bilbao: Artes Gráficas Elkar.

- GONZÁLEZ GATO, J. AITOR (2004). Historia de la Torre de Salazar (Portugalete). Bilbao: Arte Kopi.

- GONZÁLEZ CEMBELLÍN, JUAN MANUEL (2004). Vol. I: Torres de las Encartaciones . Bilbao: Bizkaiko Foru Aldundia.

- GONZÁLEZ CEMBELLÍN, JUAN MANUEL (2005). Vol. II: Torres de las Encartaciones . Bilbao: Bizkaiko Foru Aldundia.

- SARTHOU CARREROS (1988). Castillos de España. Calpe: Ediciones Espasa Calpe.

- V.V.A.A. (1987). Monumentos de Vizcaya. Zamudio.

- V.V.A.A. (1990). Bizkaia, Arqueología, Urbanismo y Arquitectura histórica. Deusto: Ediciones de la Diputación Foral de Vizcaya y Universidad de Deusto.

- BASAS, MANUEL (1977). Las Casas-torre de Vizcaya. Bilbao: Ediciones de la Caja de Ahorros Vizcaína.

- ORELLA UNZUÉ, JOSE LUIS; ESTÉVEZ RODRIGUEZ, XOSÉ (1996). Casas-torre y palacios de Gipuzkoa. Gipuzkoako Aparejadore eta Arkitekto Teknikoen Elkargo Ofiziala.

- ALDABALDETRECU, ROQUE (1979). Casas solares de Guipúzcoa. San Sebastián: Caja de Ahorros Provincial de Guipúzcoa.

Egileak: Mikel Rankin Elvira eta Egoitz Sánchez Viñambres 

Escuela Técnica Superior de Arquitectura de San Sebastián 

Donostiako Goi Arkitektura Eskola Teknikoa